Otoczenie rynkowe i konkurencyjne

Rynek węgla koksowego ma wymiar globalny. Popyt na węgiel koksowy jest pochodną przede wszystkim kondycji przemysłu stalowego, który zużywa powyższe surowce w wielkich piecach w procesie produkcji surówki hutniczej. Pomimo prowadzonych od wielu lat prac badawczych i wdrożeniowych nad innymi metodami produkcji stali, np. bezpośredniej redukcji rudy żelaza (DRI) czy też innymi technologiami ograniczającymi udział koksu (np. gazowe, wodorowe), nadal proces wielkopiecowy (BOF) z udziałem koksu dominuje na świecie.

Podstawowymi surowcami dla przemysłu hutniczego są węgiel koksowy oraz ruda żelaza. Węgiel koksowy jest przetwarzany we własnych koksowniach koncernów stalowych na koks, który stanowi obok rudy żelaza podstawowy składnik wsadu do wielkiego pieca. W technologii PCI (Pulverized Coal Injection) pył węglowy o odpowiednich parametrach wdmuchiwany jest do wielkiego pieca, co obniża zużycie koksu oraz koszty produkcji, a także poprawia wydajność wielkiego pieca. Węgle koksowe oraz PCI są w wielu opracowaniach określane łącznie jako węgle metalurgiczne.

Światowa produkcja węgla koksowego (993 mln ton w 2021) jest silnie skoncentrowana w kilku krajach. Największymi producentami węgla koksowego pozostają niezmiennie Chiny (637 mln ton w 2021) i Australia ( 138 mln ton w 2021), których łączny udział w rynku przekracza 75%.

Wykres. Najwięksi producenci węgla koksowego w 2021 roku [mln t, wielkości szacowane]

Źródło: CRU, polskirynekwegla.pl.

Na globalny poziom zapotrzebowania na węgiel koksowy zasadniczy wpływ mają Chiny (67% globalnego zużycia węgla koksowego), natomiast globalna podaż eksportowa uzależniona jest od głównego dostawcy – Australii (ponad 53% udziału w eksporcie węgla koksowego), która wraz z pozostałymi głównymi eksporterami – USA, Kanadą i Rosją, odpowiadają łącznie za ok. 90% dostaw węgla na rynek światowy. Łączny wolumen handlu węglem koksowym wyniósł w 2021 roku około 256 mln ton (wg. CRU), a ogółem metalurgicznego 323 mln ton.

Wykres. Najwięksi eksporterzy węgla koksowego (HCC i SSCC) w 2021 roku [mln t, % wielkości szacowane]

Źródło: CRU

W 2021 roku znaczący wpływ na sytuację na rynku węgla koksującego miała chińska polityka importowa w zakresie węgla koksowego (zakaz importu od listopada 2020 roku), która:

• wpłynęła na zmianę naturalnych i historycznych przepływów handlowych,
• podniosła ceny krajowe dla użytkowników końcowych w Chinach,
• stworzyła dwa odrębne rynki handlowe:
  • chiński rynek CFR Chiny - obsługiwany tylko przez producentów spoza Australii (głównie USA i Kanadę),
  • rynek FOB Australia dla regionów poza Chinami - potencjalnie obsługiwany przez wszystkich producentów zamorskich, ale jedyny rynek dla produktów australijskich.

Obok decyzji politycznych znacząco na rynek wpływała zmienna sytuacja rynkowa. Rosnąca produkcja stali - w procesie odbudowy gospodarek po zwolnieniach z obostrzeń pandemicznych - generowała w 2021 roku silny popyt na węgiel koksowy. Jednocześnie podaż tego surowca była ograniczana przez utrudnienia w produkcji (m.in. zapłony metanu, kontrole bezpieczeństwa), problemy transportowe (kolej i porty), a także utrudnienia pogodowe i katastrofy (ulewy, powodzie, pożary) u głównych dostawców na rynek morski.

Wykres. Najwięksi importerzy węgla koksowego (HCC i SSCC) w 2021 roku [mln t,% wielkości szacowane]

Źródło: CRU

Dla europejskiego przemysłu stalowego ważna jest gwarancja stabilnych dostaw swoich podstawowych surowców na konkurencyjnych warunkach. Brak własnych wystarczających źródeł podaży powoduje, że Unia Europejska jest praktycznie w całości zależna od importu zarówno rudy żelaza, jak i węgla koksowego. Komisja Europejska 3 września 2020 roku opublikowała listę tzw. surowców krytycznych, czyli takich, które są strategiczne z punktu widzenia funkcjonowania i rozwoju gospodarczego Unii Europejskiej. Ich deficyt może mieć poważne skutki ekonomiczne dla całej gospodarki. W ocenie zagrożenia ich deficytu bierze się pod uwagę ich znaczenie gospodarcze jak i ryzyko związane z zabezpieczeniem ich dostaw. Przeglądu wykazu tych surowców Komisja dokonuje co trzy lata.

Obecnie, w krajach członkowskich UE produkcja węgla koksowego ma miejsce tylko w Polsce oraz Czechach. W 2020 roku zapadła w Czechach ostateczna decyzja o zamknięciu dwóch z czterech kopalń należących do OKD do końca pierwszego kwartału 2021 roku i pozostałych dwóch kopalń do końca 2022 roku. Ze względu na wojnę w Ukrainie oraz sankcje nakładane na Rosję eksploatacja kopalń CSM zostanie przedłużona co najmniej do połowy 2023 r. Prowadzone są analizy czy i w jakich warunkach możliwe jest dalsze wydobycie. Planowane przedłużenie okresu eksploatacji funkcjonujących kopalń czeskich ze względu na mocno ograniczone zdolności produkcyjne nie wpłynie na pozycję JSW jako kluczowego producenta węgla koksowego w Unii Europejskiej. Deficyt węgla koksowego na rynku UE zaspokajany jest głównie przez import z Australii, USA, Kanady i Rosji oraz w ostatnich latach z Mozambiku i Kolumbii. Sankcje nakładane na Rosję w wyniku agresji na Ukrainę mogą spowodować kolejną reorganizację globalnego rynku węgla metalurgicznego oraz konieczność zwiększenia importu zamorskiego do UE. Przed wojną w Ukrainie, udział Rosji w imporcie węgla metalurgicznego do UE wynosił: ok. 10% dla węgla koksowego i ok. 30% dla węgla PCI. Największym producentem węgla koksowego w kraju jest Jastrzębska Spółka Węglowa SA. Jako jedyna produkuje węgiel koksowy typu hard, natomiast węgiel semi-soft jest również wydobywany w kopalniach PGG SA, ale w relatywnie małych ilościach.

W 2021 roku w Unii Europejskiej łącznie wydobyto około 14 mln ton węgla koksowego, z czego w JSW około 11 mln ton. Poza JSW węgiel koksowy wydobywany jest w PGG SA oraz OKD (Czechy).

JSW jako czołowy producent węgla koksowego w Unii Europejskiej korzystając z tzw. renty geograficznej i podlega ogólnym trendom rynku światowego. Zmienność rynku oraz wpływ globalnych mechanizmów cenowych powodują, że obecnie transakcje na rynku węgla koksowego dokonywane są w oparciu o publikowane indeksy węglowe dla węgli z Australii oraz USA.

JSW jest jedynym krajowym producentem węgla koksowego typu hard oraz znaczącym producentem węgla koksowego typu semi-soft. Pozostali krajowi producenci są producentami głównie węgla energetycznego, a węgiel koksowy typu semi –soft jest wydobywany tylko w PGG w niewielkich ilościach (1,6 mln ton w 2021 roku).

Krajowe zużycie węgla koksowego wynosi około 13-14 mln ton i uzależnione jest od poziomu produkcji koksu w krajowych koksowniach.

Ze względu na uwarunkowania rynkowe dla krajowych producentów węgla energetycznego zasadnicze znaczenie ma rynek krajowy. Polskie spółki węglowe przeważnie produkują węgiel z przeznaczeniem do produkcji energii elektrycznej i ciepła. Największymi krajowymi spółkami węglowymi oprócz Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A są: Polska Grupa Górnicza S.A. oraz Lubelski Węgiel „Bogdanka” S.A.

Zgodnie z przyjętą strategią JSW dąży do zwiększania produkcji węgla koksowego i ograniczania produkcji węgla do celów energetycznych. JSW, nie będąc wiodącym w kraju producentem węgli energetycznych, postrzegana jest przez odbiorców w segmencie krajowej energetyki zawodowej jako dostawca uzupełniający.

Zasadnicze znaczenie dla cen węgla energetycznego w Polsce ma sytuacja na rynku krajowym i konkurencja pomiędzy krajowymi producentami. Rynek węgla energetycznego w Polsce zależy głównie od krajowej koniunktury gospodarczej, warunków pogodowych, polityki energetycznej (ceny energii elektrycznej, zużycia biomasy, produkcji energii z węgla brunatnego, udziału subsydiowanej energii odnawialnej). Ceny węgli dla krajowej energetyki w ograniczonym stopniu podążają za światowymi trendami indeksów cenowych wyznaczanych dla transakcji spotowych. Indeksy są wyznacznikiem trendu, natomiast zasadnicze znaczenie ma sytuacja na rynku krajowym i konkurencja pomiędzy polskimi producentami. Ceny uzyskiwane ze sprzedaży węgli energetycznych na rynku określa PSCMI (Polish Steam Coal Market Index). Jest to grupa wskaźników cen wzorcowego węgla energetycznego produkowanego przez krajowych producentów i sprzedawanego na krajowym rynku energetycznym (Indeks PSCMI 1) oraz na krajowym rynku ciepła (Indeks PSCMI 2). Wskaźniki te bazują na danych miesięcznych ex-post i wyrażają cenę zbytu węgla kamiennego (loco kopalnia) w warunkach jakościowych zoptymalizowanych do potrzeb odbiorców.

Dla krajowego zapotrzebowania na węgle energetyczne zasadnicze znaczenie ma poziom produkcji energii elektrycznej z węgla kamiennego. W 2021 roku produkcja energii elektrycznej z węgla kamiennego wzrosła o 30% w stosunku do roku 2020.

Struktura produkcji energii elektrycznej w elektrowniach krajowych, wielkości wymiany energii elektrycznej z zagranicą i krajowe zużycie energii - wielkości brutto.

Źródło: Polskie Sieci Elektroenergetyczne S.A

Największym i kluczowym odbiorcą koksu jest hutnictwo żelaza i stali, gdzie wykorzystywany jest głównie do produkcji surówki żelaza w procesie wielkopiecowym, natomiast drobniejsze sortymenty do wytwarzania aglomeratów z rud żelaza do produkcji żelazostopów. Do tej grupy odbiorców należą również odlewnie wykorzystujące wysokiej jakości koks odlewniczy.

Pozostałe rodzaje koksu stosowane są w procesie wytopu metali nieżelaznych (w hutnictwie cynku, ołowiu i miedzi), w przemyśle wapienniczym, chemicznym (głównie do produkcji karbidu), branży sodowej (produkcja szkła), w sektorze spożywczym (cukrownie, suszarnie) oraz w sektorze komunalnym (koks opałowy).

Rynek koksu podobnie jak węgla koksowego jest rynkiem globalnym. Produkcja koksu wzrasta, a zapotrzebowanie na koks jest uzależnione głównie od poziomu produkcji stali w procesie wielkopiecowym oraz zmian technologicznych procesów produkcji stali. Produkcja koksu skoncentrowana jest głównie w krajach azjatyckich, które odpowiadają za ponad 80% światowej produkcji koksu.

Rok 2021 był okresem powrotu do typowych przepływów koksu na globalnym rynku. Chiny powróciły do roli eksportera netto, w 2021 roku eksport koksu z Chin szacowany jest na 6,3 mln ton, czyli na znacznie wyższym poziomie niż 3,5 mln ton w 2020 roku. Import koksu do Chin wyniósł w 2021r 1,3 mln ton, co stanowi spadek o 57% w stosunku do roku poprzedniego.

Globalna produkcja koksu w 2021 roku w stosunku do roku ubiegłego wzrosła o 2% do 702 mln ton. W Chinach wyniosła ok. 465 mln ton, co przekłada się na ok. 66% światowej produkcji koksu.

Światowy handel koksem w 2021 roku wyniósł 31 mln ton, co stanowi wzrost o 32% w porównaniu z 2020 rokiem, gdy rynek uzupełnił zapasy po pandemii COVID-19. Nastąpiło to po dwóch latach ograniczania handlu koksem.

Wykres. Produkcja koksu na świecie [mln t]

Źródło: CRU

W najbliższym okresie na rynek koksu wpływać będą sankcje nałożone na Rosję po inwazji na Ukrainę. Rosja jest znaczącym eksporterem koksu, w 2021 r. wyeksportowała ok. 3,3 mln ton, główne kierunki eksportu to Kazachstan (ok. 35%), Ukraina (16%) oraz Turcja (9%). Wraz z wybuchem wojny wstrzymany został eksport koksu na Ukrainę, do kwietnia wpływ wojny na współpracę z Kazachstanem i Turcją był ograniczony. Ukraina nie jest eksporterem koksu, a produkcja ok. 11 mln ton rocznie zużywana jest na potrzeby wewnętrzne. 

Wojna w Ukrainie i sankcje nakładane na Rosję mogą wpływać na rynek koksu. Oprócz ograniczeń jego dostępności rynkowej, mogą oddziaływać czynniki związane z mniejszą podażą określonych typów węgla. Brak dostępności węgli PCI, którego Rosja jest jednym z głównych eksporterów, może prowadzić do zwiększenia zużycia koksu w procesie wielkopiecowym. Mniejsza dostępność węgli koksowych może zwiększyć zainteresowanie zakupami zewnętrznymi koksu.

Wykres. Najwięksi producenci koksu w 2021 roku [mln t,%]

Źródło: dane własne (produkcja w Polsce) oraz CRU.

Wykres. Najwięksi eksporterzy koksu w 2021 roku [mln t,%]

Źródło: dane własne, CRU.

Jedynie 5-7% globalnej konsumpcji koksu przypada na kraje Unii Europejskiej, jednak udział UE w konsumpcji koksu z importu wynosi ok. 9-11 mln ton, co stanowi ok. 1/3 globalnego zużycia importowanego surowca.

Odbudowa produkcji stali w 2021 r. spowodowała powrót zapotrzebowania na koks w krajach UE27, będących tradycyjnie największym jego importerem. W 2021 roku w stosunku do poprzedniego roku o 14% wzrosło zużycie koksu w UE27 i wyniosło ok. 36 mln ton, produkcja koksu w tym okresie również wzrosła o 12% i wyniosła ok. 35,8 mln ton.

W Unii Europejskiej funkcjonują głównie koksownie zintegrowane z hutami, które w pierwszej kolejności zaspokajają swoje potrzeby własną produkcją koksu. W Grupie JSW koksownie są niezależne, co oznacza, że całość produkcji koksu przeznaczona jest na sprzedaż. Kilka niezależnych koksowni znajduje się również na Węgrzech, w Czechach oraz w Bośni. Przewaga Grupy JSW nad innymi producentami koksu jest związana z dostępnością surowca – koksownie JSW bazują głównie na węglu koksowym z własnych kopalń. Mimo, iż większość hut europejskich ma własne zintegrowane koksownie, jednocześnie nadal wymaga pewnego stopnia importu. Średnio europejskie huty zaspokajają swoje potrzeby w 95% poprzez swoją produkcję w koksowniach zintegrowanych. Przy redukcji poziomu produkcji stali w pierwszej kolejności eliminowane są dostawy z zewnątrz, dlatego w przypadku osłabienia produkcji stali w hutach zintegrowanych najbardziej odczuwają to koksownie niezależne będące dostawcami koksu do tych hut.

Struktura zużycia koksu na świecie i w UE jest podobna: około 80% koksu zużywane jest
do produkcji surówki żelaza w procesie wielkopiecowym, pozostałe 20% poza wielkimi piecami. Zdecydowana większość koksu produkowana jest w koksowniach będących częścią koncernów stalowych. Produkcja w nich odbywa się na wewnętrzne potrzeby hut wchodzących w skład tych koncernów. Tylko niewielka ilość (nieco ponad 4% ogólnego wolumenu produkcji) jest przedmiotem obrotu w handlu międzynarodowym.

Krajowa produkcja koksu wyniosła w 2021 roku 9,0 mln ton (wzrost o ok. 15% w stosunku do 2020), z czego 3,7 mln ton koksu zostało wyprodukowane w koksowniach należących do JSW. Udział produkcji koksu JSW w krajowej produkcji wyniósł zatem 41%. Pozostałymi producentami koksu w Polsce są: ArcelorMittal Poland, Koksownia Częstochowa Nowa Sp. z o.o, WZK Victoria S.A. Przy czym JSW oraz ArcelorMittal Poland są dominującymi producentami koksu wielkopiecowego w Polsce.

Eksport polskiego koksu wyniósł 7 mln ton w 2021 roku, co oznacza wzrost o 17%.

Rynek węglopochodnych

Produkcji koksu towarzyszy produkcja gazu koksowniczego. W procesie jego oczyszczania produkowane są smoła koksownicza, benzol oraz siarczan amonu lub siarka w zależności od stosowanej technologii. Udział w rynku produkcji ww. produktów zazwyczaj odpowiada udziałowi w rynku produkcji koksu. Smoła koksownicza i benzol są cennymi surowcami dla przemysłu chemicznego, a siarczan amonu stanowi nawóz. Gaz koksowniczy używany jest do opalania baterii koksowniczych, a nadwyżki zużywane do produkcji energii elektrycznej lub sprzedawane do lokalnych odbiorców.